|
Sturm und Drang! Van Dalsum wordt bij Verkade de belangrijkste acteur van zijn generatie en vervolgt gelijktijdig zijn eigen weg met expressionistische artikelen, decorontwerpen, masker-experimenten, regies en schilderijen. Do Mogendorff wordt zijn nieuwe en definitieve liefde.
Verkade is een groot coach. Hij haalt uit zijn acteurs wat er in zit, maakt ze bewust van hun innerlijke drijfveren en van daaruit van wat ze te spelen hebben. Hij smeedt ze tot een team met de voorstelling als doel. En daar houdt het voor hem op. Eigenlijk zoals bij Royaards, kunst omwille van de kunst. Van Dalsum's missie gaat veel verder. Hij wil de wereld verbeteren. Anders dan Verkade is hij emanciperend en confronterend. Toneel moet bijten en verontrusten. De vervreemdende expressionistische vorm waarmee hij in deze periode experimenteert moet de mensen uit hun genoeglijkheid halen om ze bewust te maken van wat er werkelijk in hen leeft en gaande is in hun tijd. Modern toneel wil de hevige spanningen van het moderne leven brengen. De mens wil opgaan in de massa, maar is ook een eenling, die op gespannen voet leeft met zichzelf, zijn medemens en hogere machten. Van Dalsum's grote thema is daarom het leven in verbondenheid tegenover die individuele worsteling.
1921, 32 jaar. Terug bij Verkade, Geestelijk toneel, de Haghespelers in het Voorhout, eerste decorontwerp, De Griekse tragedie Als Verkade benoemd wordt tot vaste bespeler van de Koninklijke Schouwburg in Den Haag, sluit Van Dalsum zich meteen weer bij hem aan. Verkade en Van Dalsum zijn verwante tegenpolen: van karakter totaal verschillend, maar sterk verwant in hun toneelopvattingen. Verkade's grote, vernieuwende kracht ligt in zijn moderne opvatting en methode van regisseren. Zijn 'Geestelijk toneel' grijpt op een psychologische manier terug op de tijdloze, algemeen-menselijke waarden. Door zijn interactieve regie-methode brengt Verkade zijn acteurs tot volledige ontplooiing. Bij hem wordt Van Dalsum een groot karakterspeler. Verkade regisseert hem in deze periode in meer dan zestig rollen.
Verkade gaat met een tekort aan subsidie, maar met een fleur aan jong talent, van start met zijn nieuwe gezelschap 'De Haghespelers in het Voorhout'. Hij brengt naast het klassieke repertoire spannende thriller-achtige Engelstalige stukken, zoals Een nacht in de herberg van Dunsany en De gele mantel, een chinoiserie waarin het hele gezelschap met daverend succes optreedt en Van Dalsum als Tai Fah Min te paard het toneel opstormt. Een nacht in een herberg inspireert Van Dalsum tot zijn eerste decorontwerp, dat door de expressionistische stijl geheel afwijkt van de ontwerpen in deze tijd.
En hij geeft zijn regieopvatting van de Griekse tragedie aan de hand van De geboorte van de tragedie van Nietzsche over de dionysische en apollinische krachten in de oorpronkelijke tragedie. Nietzsche verwoordt wat Van Dalsum voelt en bedoelt met het toneel, namelijk dat we terug moeten naar onze eigen dionysische kracht, waar we vervreemd van zijn geraakt, sinds het intellect de overhand kreeg.
1922, 33 jaar. Njoe, Vrouwe Emer's grote strijd: spraakmakend expressionistisch toneelexperiment, tentoonstelling schilderijen
Van Dalsum brengt met het masker-experiment Vrouwe Emers grote strijd voor het eerst in Nederland expressionistisch toneel, een totaal onbekend verschijnsel, dat een nationale commotie teweeg brengt. Bovendien is het stuk van Yeats over de mythische held Cuchulain nog nooit opgevoerd, een wereldpremière. Medewerkenden zijn o.a. de dichteres Hélène Swarth (vertaling), de pionier van de expressionistische dans Lili Green en de beeldhouwer Hildo Krop (maskers).
Vrouwe Emer is Van Dalsum's eerste expressionistische toneelexperiment, maar hij schilderde al veel langer expressionistisch. Nu heeft hij zijn eerste solo-tentoonstelling. Twee jaar later exposeert hij met een groep schilderende acteurs.
1923, 34 jaar. Ontmoeting met Herman Teirlinck, De vertraagde film, eerste regie bij Verkade: Bouwmeester Solness
Tweede regisseur Stellwagen stapt op en Verkade gunt Van Dalsum de regie en hoofdrol van Ibsen's Bouwmeester Solness, de megalomane architect die van zijn eigen hoge toren te pletter valt. Van Dalsum's eerste regie is meteen controversieel, want hij heeft een totaal andere visie dan de beroemde Duitse acteur Bassermann, die hier een maand eerder met dezelfde rol volle zalen trok.
Daarom blijft het publiek weg bij Van Dalsum's Bouwmeester, wat
1924, 35 jaar. Het Verenigd Toneel in Amsterdam, St. Joanne, opzienbarende voordracht Expressionistisch toneel
Bij de Conferentie voor Dramatische Kunst in Arnhem houdt Van Dalsum een opzienbarende rede voor jongeren over modern, expressionistisch toneel: wij willen het visioen, de openbaring van het goddelijke. Een daad van de ziel, om tot de erkenning te komen, dat er iets is dat ons bindt, dat ieder mens de strijd met zichzelf heeft uit te vechten, maar dat hij wel zijn eigen strijd in gebonden vorm op het toneel in de ogen kan zien, zoals in Massa-Mens van de Duitse expressionist Ernst Toller. Hij vindt dat toneel agressief moet zijn, het laat de mensen niet in de stemming dat alles koek en ei is met hun wereld en het theater alleen bestaat om hen aangenaam bezig te houden! Maar de toneelleiders, die afhankelijk zijn van het publiek, denken daar heel anders over.
1925, 36 jaar. Doorbraak als decorontwerper met Liliom, Nataraja, Hamlet in modern kostuum, monografie
Hij produceert met een groepje onbaatzuchtige kunstenaars het experimentele maskerspel Nataraja in eigen beheer, want de algemene malaise dwingt de meeste toneelleiders in het belang van hun medewerkers van gewaagde ondernemingen af te zien.
Toch experimenteert Verkade ook. Omdat in Engeland Hamlet al in modern kostuum is opgevoerd, had Verkade de moed het in Nederland te doen. Het was een totale verandering van de rol; de plechtigheid ging wat teloor en het leven, het essentiële element kwam meer te voorschijn. Koning Claudius met een morfinespuitje, Laërtes met een revolver en Ophelia met een city-bag: het publiek kéék meer dan dat het luisterde.
In de serie Menschen op het tooneel van collega Folkert Kramer komt bij uitgeverij De Branding de monografie Albert van Dalsum uit. Er zijn honderden kranten- en tijdschriftartikelen over Van Dalsum gepubliceerd, maar dit is het enige boekje, dat tijdens zijn leven verschijnt.
1926, 37 jaar. Improvisaties in juni, eerste massaregie Ichnaton, Genesius, August Defresne en Charlotte Köhler
Hij doet met enorm succes zijn eerste massaregie met de Utrechtse studenten over het conflict tussen de onbegrepen vredelievende 'ketterfarao' Ichnaton en zijn legeraanvoerder Horemheb meer dan 3000 jaar geleden, een adembenemend en ongeëvenaard schouwspel, dat in 1928 wordt herhaald bij de opening van de Olympische Spelen in Amsterdam.
Speelt Genesius in het gelijknamige stuk van Ghéon over een beroemde Romeinse acteur, die tegen zijn zin van keizer Diocletianus de martelaar Adrianus moet spelen, waardoor hij zelf ook tot het geloof komt en martelaar wordt. Ghéon komt zelf kijken, Wibout vindt Van Dalsum meesterlijk en Werumeus Buning schrijft:
Guus Defresne heeft naam gemaakt als detective- en toneelschrijver. In 1925 speelde Van Dalsum in zijn stuk Moordromance. Nu wordt hij ook voor het eerst door Defresne geregisseerd in diens stuk Valse bankbiljetten. Ze zijn beiden het expressionistisch toneel toegedaan. Met Defresne en zijn vrouw, de actrice Charlotte Köhler, begint Van Dalsum over een paar jaar een langdurige en zeer succesvolle samenwerking.
1927, 38 jaar. Het Chinese landhuis, relatie met Do Mogendorff
Begint een relatie met de 18 jaar jongere Do Mogendorff, die bij Verkade aan het toneel is gegaan onder de naam Do van Hoogland. Do is even veelzijdig en idealistisch als Albert.
1928, 39 jaar. Scheiding, † Eugène Gilhuys, Gas I en het besluit weg te gaan bij Verkade, D.16.M.M., Het moderne Russische Toneel
Van Dalsum regisseert Gas I en D.16.M.M. met massale bezetting, over de machine, die de menselijke waarde dreigt te overheersen. De critici zijn verheugd, dat Gas, het belangrijkste toneelstuk van de belangrijkste expressionistische toneelschijver Georg Kaiser, nu eindelijk ook in Nederland wordt opgevoerd. Deze opvoering is de aanleiding, maar niet de oorzaak, dat Van Dalsum Verkade verlaat. Ik kwam wel aan mezelf toe in die dagen. Ik speelde, ik regisseerde. Verkade had argwaan en vrede met me. Tot zijn argwaan losbrak, toen ik Gas van Georg Kaiser lanceerde. Dat was hem te mal.‘Meneer Van Dalsum’, zei hij, ‘u moet oppassen, u moet geen kooltjes planten ter eigen consumptie in andermans tuin.’ Toen wist ik, dat ik het zelf moest gaan doen. Maar dat wist hij al lang, hij had slechts een aanleiding nodig. Verkade voelt zich bedreigd, omdat de kritieken hem duidelijk maken, dat Van Dalsum de vernieuwende kracht binnen zijn gezelschap geworden is, en dat hij in deze voorstelling volstrekt onbruikbaar was.
Het openluchtspektakel D.16.M.M. met 300 studenten van de TH Delft is avant-gardistisch totaaltheater met orkest, zangkoren, dans, film en technische hoogstandjes van belichting, geluid, drie constructivistische 25 meter hoge torens, een reuzenrad en tribunes voor meer dan 3500 toeschouwers, waarvoor de Grote Markt nog te klein is.
D.16.M.M. was duidelijke geïnspireerd op het Russische volkstoneel.Van Dalsum concludeert in Het moderne Russische toneel, dat de naturalistische mogelijkheden van de film niet te evenaren zijn, maar het toneel zijn eigen bestaansrecht heeft, mits het luistert naar zijn eigen wetten, zoals de grote Russische toneelvernieuwers Stanislavski, Meyerhold en Tairov bewijzen. Hij ziet in het communisme weer het Idee, waaruit een betere wereld en grote kunst kan ontstaan, maar is afkerig van toneel als Sovjet-propaganda.
1929, 40 jaar. Afscheid van het Verenigd Toneel, storm en onweer op komst
Ter afsluiting van deze experimenteel-modernistische periode:
|
Verkade gaat weer beginnen! Geestelijk toneel
Eerste decorontwerp voor Een nacht in een herberg
Drie expressionistische schilderijen