Van Dalsum staat voor een moeilijke periode in zijn carrière. Hij wordt freelancer en daarna 'gewoon' acteur bij de Haagse Comedie. Na zijn gouden jubileum moet hij het rustiger aandoen. Alom gerespecteerd en gehuldigd om zijn kwaliteiten als mens, acteur, regisseur, toneelleider en als de laatste grote toneelvernieuwer neemt hij na 55 jaar toneel afscheid met Koning Lear.
Amsterdam heeft hem laten vallen, hij is toneelleider af en staat op straat. Weet je wat het betekent voor een man, die opeens alles kwijt is? Maar wie omkijkt, vergaat het als de vrouw van Lot: die verandert in een zoutpilaar. En daar voel ik niks voor! Hij komt terug. De eerste twee jaar met gastrollen en gastregies. Het werken met andere regisseurs en acteurs geeft hem nieuwe impulsen. Hij krijgt nu ook meer tijd om te schilderen (voor de schilderijen, zie de volgende periode). Er breken weer gelukkige jaren aan als Cees Laseur en Paul Steenbergen hem vast onderdak bij de Haagse Comedie bieden. Maar hij beseft, dat hij voortaan dienend moet zijn in de bedoelingen van een ander. Hoewel zijn speelstijl totaal verschilt van de Haagse, maakt hij met Paul Steenbergen een reeks bijzondere voorstellingen, o.a. Escuriaal, Inherit the wind, De eerstgeborene en Het geschonden geweten. Zijn optreden in voorstellingen als Driekoningenavond, Biedermann en de brandstichters en De kersentuin is overrompelend. Boven de strijd uitgegroeid, jubileert hij groots met Sauls dood. De AlbertvanDalsumring, nog steeds een van de belangrijkste toneelprijzen, wordt ingesteld. Hij speelt in TV producties. Maar dan volgen enkele kwakkeljaren. Hij moet gedwongen enige tijd afstand nemen, maakt de rekening op en besluit koninklijk te gaan.
1953, 64 jaar. Gastacteur en gastregisseur, De vuurproef
1954, 65 jaar. Toneelgroep Theater, Don Camillo, Peer Gynt en andere gastoptredens, afwijzing leiderschap in Arnhem en Rotterdam
Van Dalsum stond ook aan de wieg van Speelgroep Limburg door zijn samenwerking met Gabriël Beckers in de oorlog. Hier regisseert hij Van den Vos Reynaarde (zie 1938). Verder speelt hij bij de Haagse Comedie in Maria Stuart en Een midzomernachtsdroom en brengt hij twee voorstellingen met studenten. Artistiek leider Ko Arnoldi van de Rotterdamse Comedie wordt door de gemeente opzij gezet, omdat hij de repetities verplaatst naar Amsterdam. Veel acteurs willen wel in Rotterdam spelen, maar er beslist niet wonen (ook Arnhem kent dit probleem). Om dezelfde reden en waarschijnlijk uit solidariteit met Arnoldi, weigert Van Dalsum hem op te volgen.
1955, 66 jaar. Vast onderdak bij de Haagse Comedie: een olieverfman tussen de aquarellisten, Escuriaal
Zijn komst vraagt tolerantie van beide kanten, want qua speelstijl is Van Dalsum een vreemde eend in de Haagse bijt. En ook overal elders, want zijn expressionisme is uit de mode. Dat underacting gaat, geloof ik, ten koste van een heleboel dingen. Nee, ik doe liever gewoon acting. Steenbergen vat het verschil treffend samen: "Ik ben geen olieverfman, als Van Dalsum. Ik ben een aquarellist". Cees Laseur: "Een talent als Van Dalsum past zich niet aan, maar hij kan samenwerken, hij is ontvankelijk en voelt zich hier prettig". Ze vullen elkaar aan, ook in de keuze van het repertoire, wat een reeks interessante voorstellingen met Steenbergen oplevert. De eerste is de absurdistische eenakter Escuriaal.
1956, 67 jaar. Requiem voor een non, De eerstgeborene, Inherit the wind, †Jo Sternheim, toespraak tot Verkade
De eerstgeborene is de eerste van een reeks bijzondere voorstellingen van Van Dalsum en Paul Steenbergen, waarin iemand geconfronteerd wordt met de consequenties van zijn geloof. In dit stuk is dat Mozes, die knel komt te zitten tussen zijn loyaliteit aan de farao en zijn opdracht het Joodse volk uit de Egyptische slavernij te leiden.
Inherit the wind volgt het Amerikaanse Apenproces uit 1925, waarin een leraar terecht stond wegens zijn lessen over Darwin's evolutieleer. Van Dalsum speelt de fundamentalistische aanklager (die drie maal presidentskandidaat was) en Steenbergen de verdediger die hem in de pan hakt ("Het is een genot op zichzelf hen zo samen bezig te zien"). "Als men bedenkt, dat heel Nederland toen twistte over de vraag of de slang in het paradijs al of niet heeft gesproken, ligt Tennessee niet zo ver af als het lijkt".
Eerder dit jaar overleed zijn trouwe kameraad en compagnon Jo Sternheim, met wie hij aan het toneel ging en bijna vijftig jaar bevriend was. Eduard Verkade neemt afscheid van het toneel, waarbij Van Dalsum zijn grote invloed op een hele toneelspelersgeneratie memoreert.
1957, 68 jaar. Driekoningenavond, Hamlet, Moord op de onschuldigen, Heemstede, De tuinschuur
Malvolio in Driekoningenavond en Polonius in Hamlet
Van Dalsum brengt getuigend toneel bij de Haagse Comedie over rechtsverkrachting in een dictatuur. Het stuk van William Saroyan is zwak, maar liever zwak dan oppervlakkig.
Hij verhuist wegens zijn werk in Den Haag naar Heemstede. Het is zijn definitieve afscheid van Amsterdam, waar hij bijna zijn hele leven woonde en werkte, maar nu niets meer te zoeken heeft.
In een wonderlijke thriller van Graham Greene is Van Dalsum een alcoholische priester, die zijn neef redt met een faustiaans verbond.
1958, 69 jaar. Platonof, Shakuntala, Het geschonden geweten, De rechter van Zalamea
Platonof, Shakuntala, De rechter van Zalamea
Hij regisseert Het geschonden geweten naar Greene's meesterwerk The Power and the Glory, waarin de Mexicaanse regering het Katholicisme tracht uit te roeien en de laatst overgebleven priester achtervolgt. In deze met het geloof worstelende zuiplap herkent Van Dalsum het ware geloof en hij maakt er, ondanks de zwakke toneelbewerking, een belangrijke voorstelling van met een meesterlijke Steenbergen als de whisky-priester.
1959, 70 jaar. Biedermann, gouden jubileum met Sauls dood
Volgens de critici, Wim Kan en ook in mijn (SvD) herinnering is de pyromaan Schmitz een van zijn meest overrompelende rollen, waarin hij zo'n vitaliteit toont, dat men eerst niet kan geloven dat de 70jarige Van Dalsum daar op het toneel staat.
Biederman en de brandstichters
Van Dalsum is een halve eeuw aan het toneel. Hij speelt voor zijn gouden jubileum de titelrol in Sauls dood van Abel Herzberg: "Hoe zeer is hij veranderd, denkt men, hoe is hij bezonken en mild geworden, terwijl zijn kracht zich zo sterk handhaafde". Bij de galapremière in de schouwburg van Den Haag zijn koningin Juliana, ministers, staatssecretarissen en burgemeesters aanwezig. Na afloop wordt hij ovationeel gehuldigd en onderscheiden met de Huisorde van Oranje. Amsterdam, dat hem zes jaar eerder liet vallen, stelt de AlbertvanDalsumprijs in (f 7000). De Nederlandse Vereniging van Toonkunstenaars maakt hem erelid en in de kranten wordt Van Dalsum een man met een bijna onaantastbaar gezag en een levende legende genoemd.
Gouden jubileum met Sauls dood
1960, 71 jaar. AlbertvanDalsumring, De kersentuin, Japan, toespraken
De KLM nodigt hem uit voor de eerste non-stop vlucht over de zuidelijke route naar Tokio met het nieuwe straalvliegtuig DC8. Een miljoenenstad van ontzaglijke tegenstellingen van oude traditie en moderne techniek. Hij ziet film- en televisiefabrieken waar duizenden mensen werken en griezelige geestverschijningen in een Kabuki-theater.
Steeds meer oude kompanen ontvallen hem in deze jaren. Cees Laseur, leider van de Haagse Comedie, overleed plotseling. Daarna ging Jan Musch. Hij herdenkt zijn collegae met zijn befaamde gesproken portretten, die een kroniek vormen van de toneelwereld uit zijn tijd.
Bij het heengaan van Cees Laseur en Jan Musch
Hij richt zich in een radiotoespraak ook tot het publiek: Gij zult uzelf bevrijden in de acteur en de acteur in u.
De relatie tussen acteur en publiek. Audio 16:36 min.
1961, 72 jaar. Richard III, † Defresne, De kardinaal van Spanje, televisie
Begin jaren zestig komt Van Dalsum met De donkere kant van de aarde, Spooksonate, De Sabijnse maagdenroof en De Barretts van Wimpole street op de TV. Hij vindt televisie een interessant, maar moeilijk metier, want het valt niet mee om het grote toneelgebaar in te houden en het vergt veel zelfdiscipline en uiterste concentratie.
1962, 73 jaar. Inzinking, toespraak Cruys Voorbergh, Rome, De grot
Cruys Voorbergh, een groot acteur en multi-talent, jubileert. Van Dalsum roemt hem als 'de edelsmit van het toneel':
Bij het 40jarig toneeljubileum van Cruys Voorbergh
In de zomer schildert hij in Rome, waar hij op uitnodiging van het ministerie van O, K en W samen met Do van Dalsum te gast is in het Nederlands Historisch Instituut. Op zijn verzoek mag zijn vriend de schilder Kees Verwey daar ook logeren (zie volgende periode). Terug in Nederland speelt hij onweerstaanbaar komisch in een kitschstuk van Jean Anouilh:
1963, 74 jaar. Ziekte, opgave van De zaak Howard en Uitkomst, besluit om afscheid te nemen, jubileum Paul Steenbergen,Vondelprijs
De zaak Howard en de vliegende zwaan in Uitkomst
Die zomer huurt hij een vakantiehuisje in het dorpje Eenigenburg, niet ver Groet, waar hij vroeger vaak kwam om te schilderen. In de rust van dat geliefde Noord-Hollandse landschap, komt hij tot het besluit, dat de tijd gekomen is om afscheid van het toneel te nemen en de tijd die hem rest, aan het schilderen te wijden. Daarom koopt hij daar een oud boerderijtje.
Bij het 40jarige jubileum van Paul Steenbergen
Zelf krijgt hij op voorstel van prof. dr. W. Asselbergs en dr. P. J. Meertens de Duitse Joost van den Vondelpreis, die hij mei 1964 in de universiteit van Münster in ontvangst neemt, waarbij hij WOII en de Jodenvervolging niet onbesproken laat.
1964, 75 jaar. Eenigenburg, Plantage Tamarinde, volgens collega's en critici, afscheid met Koning Lear
Zodra het bekend wordt dat hij afscheid neemt, wordt hij van alle kanten geïnterviewd (b.v. in Onder vier ogen, David Koning, NCRV TV) en verschijnen er paginagrote overzichtsartikelen in de kranten. Collega's vertellen hoe begeesterd ze door Van Dalsum werden en de zoon van een acteur vertelt, dat hij ook op toneeltechnici en zelfs op toneelkinderen een grote impact had.
Bij het afscheid: volgens zijn collega's
Alle toonaangevende toneelcritici schrijven bij het afscheid over zijn betekenis en persoon. Zij hebben zijn carrière gevolgd en zijn echte Van Dalsum-kenners. Voor deze erudiete mensen, die zelf kunstenaar zijn, is Van Dalsum hèt voorbeeld van de ware kunstenaar.
Bij het afscheid: volgens zijn critici
Van Dalsum heeft 55 jaar op de planken gestaan. Ik vind dus dat ik moet gaan. Hij heeft Koning Lear gekozen. In alle stukken van Shakespeare komt dat terug: eerst moet de mens door het opperste leed zijn gegaan, voordat hij een werkelijk inzicht heeft in het leven. In Lear ziet hij alle stadia van zijn eigen leven terug. Het was zijn grootste rol (zie 1948), met Lear nam hij afscheid van Amsterdam en nu van het toneel. Regisseur Joris Diels creëert een barbaarse omgeving, waarin Van Dalsum met ingehouden kracht nog éénmaal deze wanhopige koning in waanzin laat afglijden om tenslotte in wijsheid en geluk te sterven. Tientallen mensen kamperen 's nachts voor de schouwburg van Den Haag om nog een kaartje te bemachtigen. Koningin Juliana is aanwezig bij de première en de ovationele huldiging (14 nov). Bij het emotionele afscheid in Amsterdam noemt men hem 'de koning van het toneel'. Natuurlijk ben ik niet de koning der toneelspelers. Dat is onzin. Ik heb een schakel mogen zijn in een ontwikkeling, die verder gaat, maar met niettemin een moment van eeuwigheid erin.
|