Van Dalsum staat voor een moeilijke periode in zijn carrière. Hij wordt freelancer en daarna 'gewoon' acteur bij de Haagse Comedie. Na zijn gouden jubileum moet hij het rustiger aandoen. Alom gerespecteerd en gehuldigd om zijn kwaliteiten als mens, acteur, regisseur, toneelleider en als de laatste grote toneelvernieuwer neemt hij na 55 jaar toneel afscheid met Koning Lear.

 

Amsterdam heeft hem laten vallen, hij is toneelleider af en staat op straat. Weet je wat het betekent voor een man, die opeens alles kwijt is? Maar wie omkijkt, vergaat het als de vrouw van Lot: die verandert in een zoutpilaar. En daar voel ik niks voor! Hij komt terug. De eerste twee jaar met gastrollen en gastregies. Het werken met andere regisseurs en acteurs geeft hem nieuwe impulsen. Hij krijgt nu ook meer tijd om te schilderen (voor de schilderijen, zie de volgende periode). Er breken weer gelukkige jaren aan als Cees Laseur en Paul Steenbergen hem vast onderdak bij de Haagse Comedie bieden. Maar hij beseft, dat hij voortaan dienend moet zijn in de bedoelingen van een ander. Hoewel zijn speelstijl totaal verschilt van de Haagse, maakt hij met Paul Steenbergen een reeks bijzondere  voorstellingen, o.a. Escuriaal, Inherit the wind, De eerstgeborene en Het geschonden geweten. Zijn optreden in voorstellingen als Driekoningenavond, Biedermann en de brandstichters en De kersentuin is overrompelend. Boven de strijd uitgegroeid, jubileert hij groots met Sauls dood. De AlbertvanDalsumring, nog steeds een van de belangrijkste toneelprijzen, wordt ingesteld. Hij speelt in TV producties. Maar dan volgen enkele kwakkeljaren. Hij moet gedwongen enige tijd afstand nemen, maakt de rekening op en besluit koninklijk te gaan.

 

1953, 64 jaar. Gastacteur en gastregisseur, De vuurproef
De vraag is hoe Van Dalsum nu verder moet en de toneelwereld met hem. Stoppen is, ook financieel, geen optie. Een nieuw gezelschap leiden in Arnhem wijst hij af. Jo Sternheim en andere ATG-acteurs vinden hier wel onderdak. Een ander deel gaat met Defresne mee, die de leiding krijgt van het Volkstoneel, dat nu de Toneelvereniging heet. Maar zoals al eerder bleek (zie 1940), zonder Van Dalsum klaart hij het niet (Pos 1971). De Toneelcoördinatie vindt dat Van Dalsum, die zoveel betekend heeft voor het toneel, niet aan de kant geschoven mag worden. De uitkomst is, dat alle gezelschappen hem een gastregie of gastrol zullen aanbieden. De kranten juichen dat hij nu het hele Nederlands toneel toebehoort, maar het is toch een soort genadebrood. Het Algemeen Handelsblad schrijft "gepromoveerd tot dwaalster". Egbert van Paridon: "Hij had een eigen theater moeten krijgen waar hij zijn gang kon gaan". Het is tekenend dat het bij Defresne niet van een gastoptreden komt. Het einde van het ATG had bij ons beiden een dood gevoel achtergelaten. Hij moet zich losmaken om een nieuwe weg te gaan. Het werken met andere regisseurs en acteurs geeft hem nieuwe impulsen, want de pers zag hem "zelden zó werkelijk imponerend en toch zo ingehouden en beheerst spelen" als in zijn eerste gastrol, de tovenaar Prospero in het sprookjesachtige laatste stuk van Shakespeare De storm, dat de Haagse Comedie in de regie van Cees Laseur opvoert bij het Holland Festival. Zijn eerste gastregie is De getemde feeks bij het Rotterdams toneel met een Ko van Dijk, die barstens vol toneelgeweld de vloer aanveegt met Kaatje (Ellen de Thouars). De tweede is De vuurproef bij de Nederlandse Comedie, waarvoor hij een van zijn laatste decors ontwerpt. Het gaat over de puriteinse heksenvervolging in Amerika en is een verpletterend succes.

 

De vuurproef

 

1954, 65 jaar. Toneelgroep Theater, Don Camillo, Peer Gynt en andere gastoptredens, afwijzing leiderschap in Arnhem en Rotterdam
In het kader van de toneelspreiding krijgt Arnhem weer een eigen gezelschap. De ATG-acteurs Rob de Vries en Kees van Iersel zetten met Toneelgroep Theater Van Dalsum's erfgoed voort en willen hem graag in de artistieke leiding hebben, wat hij voor de tweede keer weigert. Maar hij komt bij deze enthousiaste jonge troep wel de communistenvreter Don Camillo spelen en Ibsen's Peer Gynt regisseren.

 

Don Camillo en Peer Gynt

 

Van Dalsum stond ook aan de wieg van Speelgroep Limburg door zijn samenwerking met Gabriël Beckers in de oorlog. Hier regisseert hij Van den Vos Reynaarde (zie 1938). Verder speelt hij bij de Haagse Comedie in Maria Stuart en Een midzomernachtsdroom en brengt hij twee voorstellingen met studenten. Artistiek leider Ko Arnoldi van de Rotterdamse Comedie wordt door de gemeente opzij gezet, omdat hij de repetities verplaatst naar Amsterdam. Veel acteurs willen wel in Rotterdam spelen, maar er beslist niet wonen (ook Arnhem kent dit probleem). Om dezelfde reden en waarschijnlijk uit solidariteit met Arnoldi, weigert Van Dalsum hem op te volgen.

 

1955, 66 jaar. Vast onderdak bij de Haagse Comedie: een olieverfman tussen de aquarellisten, Escuriaal
Na zijn regies van Port Royal van Henri de Montherlant bij de Haagse Comedie en Abel Herzberg's nieuwe stuk Herodes bij Toneelgroep Theater, beiden voor het Holland Festival, komt er een eind aan zijn zwervend bestaan, want de Haagse Comedie gooit hem een reddingsboei toe. Ik heb niets dan lof voor de wijze, waarop ik daar heb mogen werken, voor de manier, waarop Paul Steenbergen mij opgenomen heeft. Maar ik wist ook: nu moet ik dienend worden in de bedoelingen van een ander (Voogd, 1970). Die stap naar Den Haag heb ik in vol bewustzijn genomen. Ik was vitaal genoeg om nog enige belangrijke dingen te doen. Je meende, dat je nog iets kon betekenen, dat je bruikbaar was in een groep als de Haagse Comedie, waar het zuiver toneelambacht nog voorop staat. Weet je overigens, wat het betekent voor een man, die opeens alles kwijt is? Om twee collega’s te horen zeggen: "Alles goed en wel, maar wat gebeurt er met Van Dalsum, waar blijft ie?" Ook daarom ben ik naar Den Haag gegaan. Omdat het een uitnodiging was van mensen, die nog iets in je zagen (Het Binnenhof, 9 nov. 1964).

 

Zijn komst vraagt tolerantie van beide kanten, want qua speelstijl is Van Dalsum een vreemde eend in de Haagse bijt. En ook overal elders, want zijn expressionisme is uit de mode. Dat underacting gaat, geloof ik, ten koste van een heleboel dingen. Nee, ik doe liever gewoon acting. Steenbergen vat het verschil treffend samen: "Ik ben geen olieverfman, als Van Dalsum. Ik ben een aquarellist". Cees Laseur: "Een talent als Van Dalsum past zich niet aan, maar hij kan samenwerken, hij is ontvankelijk en voelt zich hier prettig". Ze vullen elkaar aan, ook in de keuze van het repertoire, wat een reeks interessante voorstellingen met Steenbergen oplevert. De eerste is de absurdistische eenakter Escuriaal.

 

Escuriaal

 

1956, 67 jaar. Requiem voor een non, De eerstgeborene, Inherit the wind, †Jo Sternheim, toespraak tot Verkade
Speelt de advocaat van een losbandige vrouw in het donkere zuiden van de Verenigde Staten in een moeilijk te begrijpen en nog moeilijker te spelen stuk van William Faulkner.

 

Requiem voor een non

 

De eerstgeborene is de eerste van een reeks bijzondere voorstellingen van Van Dalsum en Paul Steenbergen, waarin iemand geconfronteerd wordt met de consequenties van zijn geloof. In dit stuk is dat Mozes, die knel komt te zitten tussen zijn loyaliteit aan de farao en zijn opdracht het Joodse volk uit de Egyptische slavernij te leiden.

 

De eerstgeborene

 

Inherit the wind volgt het Amerikaanse Apenproces uit 1925, waarin een leraar terecht stond wegens zijn lessen over Darwin's evolutieleer. Van Dalsum speelt de fundamentalistische aanklager (die drie maal presidentskandidaat was) en Steenbergen de verdediger die hem in de pan hakt ("Het is een genot op zichzelf hen zo samen bezig te zien"). "Als men bedenkt, dat heel Nederland toen twistte over de vraag of de slang in het paradijs al of niet heeft gesproken, ligt Tennessee niet zo ver af als het lijkt".

 

Inherit the wind

 

Eerder dit jaar overleed zijn trouwe kameraad en compagnon Jo Sternheim, met wie hij aan het toneel ging en bijna vijftig jaar bevriend was. Eduard Verkade neemt afscheid van het toneel, waarbij Van Dalsum zijn grote invloed op een hele toneelspelersgeneratie memoreert.

 

Toespraak tot Verkade

 

1957, 68 jaar. Driekoningenavond, Hamlet, Moord op de onschuldigen, Heemstede, De tuinschuur
Speelt magistraal twee hovelingen in stukken van Shakespeare. "Een nadeel van zijn optreden was, dat van Hamlet en zijn verwanten weinig overbleef als hij op het toneel stond".

 

Malvolio in Driekoningenavond en Polonius in Hamlet

 

Van Dalsum brengt getuigend toneel bij de Haagse Comedie over rechtsverkrachting in een dictatuur. Het stuk van William Saroyan is zwak, maar liever zwak dan oppervlakkig.

 

Moord op de onschuldigen

 

Hij verhuist wegens zijn werk in Den Haag naar Heemstede. Het is zijn definitieve afscheid van Amsterdam, waar hij bijna zijn hele leven woonde en werkte, maar nu niets meer te zoeken heeft.

 

Heemstede

 

In een wonderlijke thriller van Graham Greene is Van Dalsum een alcoholische priester, die zijn neef redt met een faustiaans verbond. 

 

De tuinschuur

 

1958, 69 jaar. Platonof, Shakuntala, Het geschonden geweten, De rechter van Zalamea
Speelt een verliefde Russische landheer, een mythologische Indiase kluizenaar en een Spaanse boer, die het opneemt tegen de verkrachter van zijn dochter, waarbij hij (echt) door een degen getroffen wordt.

 

Platonof, Shakuntala, De rechter van Zalamea

 

Hij regisseert Het geschonden geweten naar Greene's meesterwerk The Power and the Glory, waarin de Mexicaanse regering het Katholicisme tracht uit te roeien en de laatst overgebleven priester achtervolgt. In deze met het geloof worstelende zuiplap herkent Van Dalsum het ware geloof en hij maakt er, ondanks de zwakke toneelbewerking, een belangrijke voorstelling van met een meesterlijke Steenbergen als de whisky-priester. 

 

Het geschonden geweten

 

1959, 70 jaar. Biedermann, gouden jubileum met Sauls dood
Dat heb je nou ook, nou je zeventig jaar bent geworden. Dat je boven de strijd uit bent gegroeid. Je bent geen omstreden figuur meer. Je bent klaar met bouwen, er staat iets héél langs en groots achter je. Er wordt niet meer over je gediscussieerd. Ja, wèl natuurlijk, maar niet meer zoals ze dat om Ko van Dijk doen. Die man staat er nog midden in en daar wordt over gepraat en over gestreden en dat moet ook. Dat is goed. Ik kan nu geven wat heb en ik ben dankbaar dat ik dat geven kan en ik ben blij dat ze het willen hebben ook (interview Hans Keller, De Volkskrant 10 jan. 1959).

 

Volgens de critici, Wim Kan en ook in mijn (SvD) herinnering is de pyromaan Schmitz een van zijn meest overrompelende rollen, waarin hij zo'n vitaliteit toont, dat men eerst niet kan geloven dat de 70jarige Van Dalsum daar op het toneel staat.

 

Biederman en de brandstichters

 

Van Dalsum is een halve eeuw aan het toneel. Hij speelt voor zijn gouden jubileum de titelrol in Sauls dood van Abel Herzberg: "Hoe zeer is hij veranderd, denkt men, hoe is hij bezonken en mild geworden, terwijl zijn kracht zich zo sterk handhaafde". Bij de galapremière in de schouwburg van Den Haag zijn koningin Juliana, ministers, staatssecretarissen en burgemeesters aanwezig. Na afloop wordt hij ovationeel gehuldigd en onderscheiden met de Huisorde van Oranje. Amsterdam, dat hem zes jaar eerder liet vallen, stelt de AlbertvanDalsumprijs in (f 7000). De Nederlandse Vereniging van Toonkunstenaars maakt hem erelid en in de kranten wordt Van Dalsum een man met een bijna onaantastbaar gezag en een levende legende genoemd.

 

Gouden jubileum met Sauls dood

 

1960, 71 jaar. AlbertvanDalsumring, De kersentuin, Japan, toespraken
Bij de huldigingen in Brabant stellen de schouwburgen van Breda, Den Bosch en Eindhoven de AlbertvanDalsumring in, een prijs voor het hele oeuvre, die nog steeds een van de belangrijkste toneelprijzen is. De drager bepaalt zelf aan wie en wanneer hij de ring doorgeeft.
Bij de regie van De kersentuin van Tsjechov brengt de Russische regisseur Scharoff  hem weer de beginselen van het toneelspelen bij. Van Dalsum speelt monumentaal de kleine, maar moeilijke rol van de oude bediende Firs.

 

De kersentuin en Scharoff

 

De KLM nodigt hem uit voor de eerste non-stop vlucht over de zuidelijke route naar Tokio met het nieuwe straalvliegtuig DC8. Een miljoenenstad van ontzaglijke tegenstellingen van oude traditie en moderne techniek. Hij ziet film- en televisiefabrieken waar duizenden mensen werken en griezelige geestverschijningen in een Kabuki-theater.

 

Japan

 

Steeds meer oude kompanen ontvallen hem in deze jaren. Cees Laseur, leider van de Haagse Comedie, overleed plotseling. Daarna ging Jan Musch. Hij herdenkt zijn collegae met zijn befaamde gesproken portretten, die een kroniek vormen van de toneelwereld uit zijn tijd.

 

Bij het heengaan van Cees Laseur en Jan Musch

 

Hij richt zich in een radiotoespraak ook tot het publiek: Gij zult uzelf bevrijden in de acteur en de acteur in u.    

 

De relatie tussen acteur en publiek. Audio 16:36 min.

 

1961, 72 jaar. Richard III, † Defresne, De kardinaal van Spanje, televisie
Speelt koning Edward in Richard III van Shakespeare onder Michael Croft. Die Engelse regie had meer de nadruk gelegd op de machtsontplooiing. Dan vind ik de zaak te veel veruiterlijkt, zij heeft te weinig innerlijke kracht, en dan zeg je: wat jammer. Een pijnlijke ervaring, want Richard III was een glorieuze voorstelling van Defresne en Van Dalsum (zie 1947). Defresne, met wie hij bijna 25 jaar zulke legendarische voorstellingen maakte, overlijdt op 67 jarige leeftijd. Bij de sobere maar indrukwekkende herdenking in de Stadsschouwburg  draagt Van Dalsum voor uit Defresne's Vrij Volk (zie Oorlogstijd, 1945). Op een krantenfoto staat hij er ontredderd bij als de kist naar buiten wordt gedragen (zie ook 1966, Hommage aan Defresne). Dezelfde week gaat De Kardinaal van Spanje in première, waarin Van Dalsum als de kardinaal en Ida Wasserman als Johanna de Waanzinnige uitblinken.

 

De kardinaal van Spanje

 

Begin jaren zestig komt Van Dalsum met De donkere kant van de aarde, Spooksonate, De Sabijnse maagdenroof en De Barretts van Wimpole street op de TV. Hij vindt televisie een interessant, maar moeilijk metier, want het valt niet mee om het grote toneelgebaar in te houden en het vergt veel zelfdiscipline en uiterste concentratie. 

 

Televisie

 

1962, 73 jaar. Inzinking, toespraak Cruys Voorbergh, Rome, De grot
Van Dalsum zou Falstaff in Hendrik IV van Shakespeare spelen bij de nieuwjaarspremière van de Haagse Comedie, maar hij wordt door regisseur Michael Croft zo over zijn toeren gejaagd, dat hij bij de generale repetitie eind december moet afhaken. Hij denkt er aan het toneel op te geven om te gaan schilderen. Een paar weken later is hij die inzinking weer te boven, maar hij verzoekt de Haagse Comedie, die hem daarin zeer terwille is, hem minder te belasten. Ook begint hij te denken aan zijn afscheid van het toneel.

 

Inzinking

 

Cruys Voorbergh, een groot acteur en multi-talent, jubileert. Van Dalsum roemt hem als 'de edelsmit van het toneel':

 

Bij het 40jarig toneeljubileum van Cruys Voorbergh

 

In de zomer schildert hij in Rome, waar hij op uitnodiging van het ministerie van O, K en W samen met Do van Dalsum te gast is in het Nederlands Historisch Instituut. Op zijn verzoek mag zijn vriend de schilder Kees Verwey daar ook logeren (zie volgende periode). Terug in Nederland speelt hij onweerstaanbaar komisch in een kitschstuk van Jean Anouilh:

 

De grot

 

1963, 74 jaar. Ziekte, opgave van De zaak Howard en Uitkomst, besluit om afscheid te nemen, jubileum Paul Steenbergen,Vondelprijs
Door ziekte en een operatie in maart-april moet Van Dalsum in De zaak Howard vervangen worden. Erger is, dat hij ook de regie van Uitkomst, ter gelegenheid van Heijermans' honderste geboortejaar, moet opgeven. Eric van Ingen neemt het van hem over. Nou, ik zeg, er is een ding dat werkelijk moet gebeuren, en dat is dat die zwaan moet gaan vliegen, met die jongen op zijn rug.

 

De zaak Howard en de vliegende zwaan in Uitkomst

 

Die zomer huurt hij een vakantiehuisje in het dorpje Eenigenburg, niet ver Groet, waar hij vroeger vaak kwam om te schilderen. In de rust van dat geliefde Noord-Hollandse landschap, komt hij tot het besluit, dat de tijd gekomen is om afscheid van het toneel te nemen en de tijd die hem rest, aan het schilderen te wijden. Daarom koopt hij daar een oud boerderijtje.
In oktober is Paul Steenbergen veertig jaar aan het toneel. Van Dalsum huldigt hem met een toespraak en de AlbertvanDalsumring, niet alleen omdat Steenbergen een groot acteur is, maar ook een vriend, die hem met zoveel genegenheid en respect in de Haagse Comedie opgenomen en behandeld heeft. Beiden zijn ontroerd.

 

Bij het 40jarige jubileum van Paul Steenbergen

 

Zelf krijgt hij op voorstel van prof. dr. W. Asselbergs en dr. P. J. Meertens de Duitse Joost van den Vondelpreis, die hij mei 1964 in de universiteit van Münster in ontvangst neemt, waarbij hij WOII en de Jodenvervolging niet onbesproken laat.

 

1964, 75 jaar. Eenigenburg, Plantage Tamarinde, volgens collega's en critici, afscheid met Koning Lear
De Van Dalsums verhuizen naar hun boerderijtje in Eenigenburg op het Noord-Hollandse platteland. Vóór hij afscheid neemt, speelt hij nog de verbitterde planter Sjon van Leent in de film Plantage Tamarinde. De Nieuw-Zeelandse regisseur Forlong maakt er een complete mislukking van.

 

Plantage Tamarinde

 

Zodra het bekend wordt dat hij afscheid neemt, wordt hij van alle kanten geïnterviewd (b.v. in Onder vier ogen, David Koning, NCRV TV) en verschijnen er paginagrote overzichtsartikelen in de kranten. Collega's vertellen hoe begeesterd ze door Van Dalsum werden en de zoon van een acteur vertelt, dat hij ook op toneeltechnici en zelfs op toneelkinderen een grote impact had.

 

Bij het afscheid: volgens zijn collega's

 

Alle toonaangevende toneelcritici schrijven bij het afscheid over zijn betekenis en persoon. Zij hebben zijn carrière gevolgd en zijn echte Van Dalsum-kenners. Voor deze erudiete mensen, die zelf kunstenaar zijn, is Van Dalsum hèt voorbeeld van de ware kunstenaar.

 

Bij het afscheid: volgens zijn critici

 

Van Dalsum heeft 55 jaar op de planken gestaan. Ik vind dus dat ik moet gaan. Hij heeft Koning Lear gekozen. In alle stukken van Shakespeare komt dat terug: eerst moet de mens door het opperste leed zijn gegaan, voordat hij een werkelijk inzicht heeft in het leven. In Lear ziet hij alle stadia van zijn eigen leven terug. Het was zijn grootste rol (zie 1948), met Lear nam hij afscheid van Amsterdam en nu van het toneel. Regisseur Joris Diels creëert een barbaarse omgeving, waarin Van Dalsum met ingehouden kracht nog éénmaal deze wanhopige koning in waanzin laat afglijden om tenslotte in wijsheid en geluk te sterven. Tientallen mensen kamperen 's nachts voor de schouwburg van Den Haag om nog een kaartje te bemachtigen. Koningin Juliana is aanwezig bij de première en de ovationele huldiging (14 nov). Bij het emotionele afscheid in Amsterdam noemt men hem 'de koning van het toneel'. Natuurlijk ben ik niet de koning der toneelspelers. Dat is onzin. Ik heb een schakel mogen zijn in een ontwikkeling, die verder gaat, maar met niettemin een moment van eeuwigheid erin.

 

Afscheid met Koning Lear